Milli Mücadele'de Sufilerin Rolü hakkında bilgi verir misiniz?

Osmanlı devletinin zayıflamaya başlaması üzerine bu devleti ve genel anlamda İslam dünyasını parçalamak ve bu sayede yeni sömürgeler elde ederek özellikle yer altı kaynaklarını kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak isteyen bazı ülkeler işgale başladılar. XIX. Yüzyılda Ruslar Kuzey’den Kafkaslar’a. Orta Asya’ya ve Doğu Anadolu’ya, Batı’lı bazı devletler de Afrika ve Orta Doğu İslam ülkelerine göz diktiler. Bu dönemde İslam dünyasının farklı bölgelerinde vatanlarını savunmak için birçok kişi millî mücâdeleye girişti. Bu mücâdeleye girişen, hattâ liderlik yapanlardan önemli bir kısmı da mutasavvıflar, yani dervişler ve şeyhler idi. Onların millî mücâdelelerdeki hizmet ve katkılarını “Afrika’da, Orta Asya’da, Kafkaslar’da ve Anadolu’da sûfî direniş” şeklinde dört grup hâlinde özetlemek mümkündür.

I-) Afrika’da Sûfî Direniş:

Afrika’da XIX. Yüzyılda özellikle Fransız; ve İtalyanlar’a karşı verilen millî mücâdelede tarikat mensuplarının ön safta olduğu görülmektedir.

Emîr Abdülkâdir el-Cezâirî: Kâdirî şeyhi olan babasından Kâdiriyye tarîkatı eğitimi alan, sonra Şam’da Nakşbendî şeyhi Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’ye bağlanan, yaşlılık döneminde Şâzeliyye’nin Derkâviyye koluna da intisap eden Emîr Abdülkâdir el-Cezâirî, XIX. Yüzyılda Fransızlar’ın Cezâir’i işgale başlaması üzerine bu ülkedeki millî mücâdelenin komutanlığını yapmış ve 1832-1847 yılları arasında ülkesinin lideri (emîr) olup Fransızlar’a karşı savaşmıştır.1

Senûsîler: Şâzeliyye tarikatının bir kolu olarak Muhammed Senûsî (ö. 1855) tarafından Libya’da kurulan Senûsiyye, 1911’den sonra İtalyanlar’ın Libya’yı işgali üzerine millî mücadeleye girişmiş bir tasavvuf ekolüdür. Vatanlarını savunmak için Ömer Muhtar (ö. 1931) ve Şeyh Ahmed Senûsî (ö. 1933) önderliğinde millî mücâdele vermişlerdir. Ahmed Senûsî 1918’de Anadolu’ya da gelmiş, Kurtuluş Savaşı yıllarında burada kalıp destek vermiş, 1933’te Medine’de vefat etmiştir.2

Ticânîler: Fransızlar’ın Senegal’i işgale başlaması üzerine millî mücâdeleye girişen bir tarîkat da Ticânîler’dir. Şeyh Ömer (ö. 1864) tekkesini hem mânevî hem de askerî bir karargâh hâline getirip Fransızlar’a karşı mücâdeleye girişti, 1854’de Senegal’in büyük bir kısmında yönetimi ele geçirdi. Kendisi şehid olunca mücâdelesini önce yeğeni Ahmed Ticânî, sonra bir Kâdiriyye müntesıbi olan Ahmed Habîbullah Bamba (ö. 1927) gibi sûfîler devam ettirdi.3

II-) Orta Asya’da Sûfî Direniş:

Dükçi Îşân: XIX. asrın sonunda Orta Asya’nın Fergana bölgesindeki şeyhlerden Muhammed Ali b. Muhammed Sâbır’ın lakabı Dükçi îşân idi. Bu zât, 1898 yılında Andican’da Ruslara karşı başlatılan millî mücâdelenin ve vatan müdâfaasının önderliğini yapmıştır. 1850-51 yıllarında Mergilan yakınlarında yünden ip yapmaya (eğirmeye) yarayan “dük” isimli ahşap âleti îmâl eden bir âilede dünyaya geldiği için “Dükçi” lakabıyla anılmaktaydı. Gençliğinde Semerkand ve Buhara’da dinî eğitim alan Dükçi îşân 16-17 yaşlarına geldiğinde Mergilan yakınlarındaki bir köyde yaşayan Nakşibendî Müceddidî şeyhi Sultan Han Tura’nın mürîdi oldu. 26 yaşlarındayken şeyhinden icâzet aldı.4

Şeyhinin takriben 1882 yılındaki vefatmdan sonra Dükçi îşân bir kaç mürîdiyle birlikte Andican’ın 35 km. güneydoğusundaki Mingtipa (Bin Tepe) köyüne geldi. Zamanla burada cami, mektep, kütüphane, konuk evi ve mutfaktan oluşan bir tekke kurdu. Bu dönemde Rus işgalinden rahatsız olan bazı insanlar kendisinden bu konuda önderlik yapmasını talep ediyorlardı. 1898’de bugün Kırgızistan’da bulunan Oş şehrinde mürîdlerini ve halkı Ruslara karşı mücâdeleye çağırdı. Etrafına bir miktar taraftar toplandı, ancak bazı insanlar onun gazâ îlân etme yetkisine sahip bir han (siyâsî otorite) olmadığını düşünerek iştirak etmediler. Dükçi îşân yanındakilerle birlikte Rus askerlerinin karargâhına baskınlar düzenledi, çatışmalar oldu, ancak teknolojik üstünlüğü olan Rus ordusunu yenemedi. Kâşgar’a kaçarken yolda yakalandı, muhâkeme edildi ve 12 Haziran 1898’de altı yakın taraftarıyla birlikte idam edildi.5

III-) Kafkaslar’da Sûfî Direniş:

Şeyh Şâmil: Nakşbendî şeyhi Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin mürid ve halifelerinden olan İsmail Şirvânî çok sayıda halife yetiştirip Kafkaslar ve Tataristan’ın farklı bölgelerine göndermişti. Bu halifelerden biri Muhammed Yerâgî, onun halifesi Cemâleddin Gâzîkumûkî, onun da halifesi Ruslar’a karşı Kafkaslar’da millî mücâdelenin komutanlığım yapan Şeyh Şâmil (ö. 1871) idi.

Kafkaslar’da 1829’da Ruslara karşı mücâdele (gazâ, gazavât) hareketinin lideri olarak Gâzi Muhammed seçilmişti. Bu zât da Şeyh Şâmil gibi Cemâleddin Gâzîkumûkî’nin müridi idi. Gâzi Muhammed Kafkasya halklarını cihada çağıran bir bildiri neşretti. Şeyh Şâmil de Gâzi Muhammed’in en önemli yardımcısı oldu. Gâzi Muhammed bu mücâdeleler esnâsında 1832’de şehid düştü, Şeyh Şâmil de yaralandı. Gâzi Muhammed’in yerine İmam Hamzat (Hamza Bey) millî mücâdelenin komutam oldu. Onun da 1834’te şehid olması üzerine Şeyh Şâmil Kafkaslar’daki millî mücâdelenin komutanı seçildi. Uzun yıllar vatan müdâfaasında liderlik yapan Şeyh Şâmil 1871’de Medine-i Münevvere’de vefat etti.6

IV-) Anadolu’da Sûfî Direniş:

OsmanlI’nın zayıfladığı XIX. Yüzyıl ile XX. Yüzyılın başlarmda üç önemli savaş yaşanmıştır. Bunlar 93 Harbi diye anılan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, Birinci Dünya Savaşı (1914-1918) ve Anadolu’daki Kurtuluş Savaşı’dır (1919-1922). Bu savaşlarda tasavvuf ehli kişilerin vatan savunması adına önemli katkıları olmuştur.

Birinci Dünya Savaşında Mevlevî Alayı:

Birinci Dünya Savaşı’mn ilk günlerinde Sultan Reşad, Mevlevîlerin de savaşa katılmasının Osmanlı askerine moral vereceğini düşünerek bir Mücâhidîn-i Mevleviyye Alayı’nm kurulmasını arzu etmişti. Bu vazife o dönemde Konya Mevlânâ Dergâhı şeyhi olan Veled Çelebi’ye verildi. O da Anadolu’daki 47 Mevlevîhâne’den gönüllü dervişler toplayarak bir Mevlevî Alayı kurdu. 1026 kişiden oluşan bu Mevlevi Alayı, Veled Çelebi’nin komutasında 1915’te Şam’a gidip 4. Ordu’ya katıldı ve üç yıl orada kaldı. Bu alay daha ziyade lojistik ve sıhhiye hizmetlerinde bulunmuş, ayrıca askere moral desteği sağlamıştır.7

Kurtuluş Savaşında Bir Kâdirî Tekkesi:

Eyüp’te bir Kâdirî tekkesi olan Hâtûniye Dergâhı’nın şeyhi Sadedin (Ceylan) Efendi (ö. 1931), İstanbul’un işgal altında olduğu dönemde İstanbul’dan Anadolu’daki millî mücâdeleye silah kaçırmak için tekkesini depo olarak kullandırmış bir vatansever idi.8

Kurtuluş Savaşında Bektaşîler:

İzmir, Balpmar Bektaşî Tekkesi şeyhi Ali Ulvî Baba (ö. 1954) Millî Mücâdele’de tabur imamı olarak görev yapmıştı.9 Hacı Bektaş Tekkesi şeyhi Cemâleddin Çelebi (ö. 1922) Birinci Dünya Savaşı’na, kurduğu “Mücâhidîn-i Bektaşiyye” (Bektaşi Savaşçıları) adı verilen alayı ile katılmıştı. Kurtuluş Savaşı’nda Kuvâ-yı Milliye’ye katılmış, I. TBMM’de Kırşehir mebusu olarak görev yapmıştı.10 1915’te kurulan ve 7000’den fazla askerden oluşan Mücâhidîn-i Bektaşiyye Alayı, Doğu’da Kafkas Cephesi’nde mücadele yürütmüştür.11

Millî Mücâdelede Nakşbendîler:

XIX. yüzyılın başlarmda Batı’lı devletler Anadolu topraklarını işgal etmeye girişince beklemedikleri bir halk direnişi ile karşılaştılar. Bu direnişte din adamları ve tarikat mensuplarının da önemli katkıları oldu. 1920’de Ankara’da kurulan birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde birçok tarîkat şeyhi ve müridi mebus (millet vekili) oldu. Nakşbendî şeyhlerinden Servet (Akdağ) Efendi ve Haşan (Tokcan) Efendi bunlardan birkaçıdır. Erzincan şehrindeki Nakşbendî şeyhi Ahmed Fevzi Efendi (ö. 1924) millî mücâdelede (kurtuluş savaşında) yer almış, 1919’da toplanan Erzurum Kongresi’ne Erzincan delegesi olarak katılmış, Cumhuriyet’in îlâmndan sonra 28 Nisan 1920’de TBMM’ye Erzincan’ı temsîlen milletvekili olmuştur.12

İstanbul’un Üsküdar ilçesinde bulunan ve Nakşbendî tarîkatine mensup olan Özbekler Tekkesi, Kurtuluş Savaşı’nda millî mücâdeleye büyük bir destek vermiştir. 1920’de İstanbul düşman devletleri tarafından işgal edilince İstanbul’dan Anadolu’ya (Türkiye’nin iç kesimlerine) gidip millî mücâdeleye katılmak isteyen aydınlar ve subaylar önce gizlice bu tekkeye gelirler, Şeyh Atâ Efendi’nin (ö. 1936) misâfiri olarak tekkede gizlenirler, uygun bir ortam olunca Anadolu’ya giderlerdi. Bu yolu kullanarak Anadolu’ya kaçabilenler arasında Fevzi Çakmak, İsmet İnönü, Celâl Bayar, Hâlide Edib Adıvar, Mehmed Âkif Ersoy, Ali Fuad Cebesoy ve Hamdullah Suphi Tanrıöver gibi önemli şahıslar bulunuyordu. Bu Nakşbendî tekkesi İstanbul’dan Anadolu’daki millî mücâdeleye silâh kaçırmak için de bir üs olarak kullanılırdı. Ayrıca yaralanan bazı vatanperverlerin bu tekkede tedâvi gördükleri bilinmektedir.13

Anadolu’daki Kurtuluş Savaşı’na katkı veren Nakşbendî şeyhlerinden biri de Şerefeddin Dağistânî idi. Bu zâtın tasavvufî silsilesi şöyledir: Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî, İsmail Şirvânî,. Muhammed Yerâgî, Cemâleddin Gâzîkumûkî, Ebû Ahmed Sugurî, Muhammed Medenî, Şerefeddin Dağistânî. Kafkaslar’dan Anadolu’ya göç eden Şerefeddin Dağistânî (ö. 1936), Yalova Güneyköy’de medfundur. Yunanlıların Anadolu’yu işgali sırasında Yunan ordusu Bursa'ya geldiğinde, Şeyh Şerefeddin’in bağlılarından ve sevenlerinden oluşan “İmam Şâmil Alayı” bir taraftan dağlarda çete harbi yapmış, bir taraftan da Ankara’da oluşturulan Kuvâ-yi Milliye birliklerine asker temini için faaliyet göstermişti. Şeyh Şerefeddin’in, Kurtuluş Savaşı’ndaki bu yararlı faaliyeti sebebiyle zafer sonrası Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafmdan hizmet beratı ile ödüllendirildiği söylenir.14

Vatan savunmasına katkı veren Nakşbendî şeyhlerinden biri de ErzincanlI Terzi Baba’nm halifesi Mustafa Fehmi Efendi (ö. 1878) idi. Bu zât, 1853-56 arasında vukû bulan Kırım Harbi’nde Ruslar Kars’ı muhâsara ettikleri zaman müridleriyle birlikte savaşa katılmıştı. Daha sonra 93 Harbi’nde (1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’nda) yaşının ilerlemesine rağmen 70-80 kadar atlı müridi ile Erzincan’dan gelerek savaşa katılmış, öncü karakol vazifesi yapmıştır.15